චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය කුසගින්නෙන් අවසන් ගමන් ගියේ ඇයි?

සංස්කෘත, පාලි, ප්‍රාකෘත ග්‍රන්ථවල පමණක් නොව ග්‍රීක සහ ලතින් භාෂාවෙන් ලියැවී ඇති බොහෝ ලේඛනවල පවා චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය රජු ගැන සඳහන් වීම තුළින් කලාපීයව ඔහුගේ බලපෑම තේරුම් ගත හැකිය. මෙගස්තනීස්ගේ ‘ඉන්ඩිකා’ ඇතුළු පොත් මේවාට ඇතුළත් වුවද, කිසිදු පොතක මුල් පිටපත සොයාගැනීමට නොමැත. එබැවින් මෞර්ය රාජවංශය ආරම්භ කළ අධිරාජ්‍යයාගේ පාලන සමය පිළිබඳ සැබෑ තොරතුරු නොමැත. ඔහුගේ මුණුබුරා වන අශෝක පවා තම සෙල්ලිපිවල ඔහුගේ සීයා ගැන එක වචනයක් හෝ සඳහන් කර නැත. චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය රජු පිළිබඳ ඉතිහාසඥයින් අතර එකඟතාවයක් නොමැත. ‘දිඝ නිකාය’ සහ ‘දිව්‍යාදානය’ වැනි බෞද්ධ මූලාශ්‍රවල, මෞර්යයන් පිප්පලිවනයේ පාලනය කළ ක්ෂත්‍රිය රාජවංශයෙන් පැමිණි බව කියනු ලැබේ. අනෙක් අතට, බොහෝ විද්වතුන් විශ්වාස කරන්නේ මෞර්ය යන වචනයේ මූලයන් මයුර භාෂාවෙන් ඇති බවයි. එයින් ඇඟවෙන්නේ ඔවුන් මොනරුන් බහුල ප්‍රදේශයකින් පැමිණි බවයි, නැතහොත් මොනරුන් ඔවුන්ගේ ජීවිතවල ඉතා වැදගත් වූ බවයි. සමහරු විශ්වාස කරන්නේ මේ වංශය මොනරුන් ඇති කළ බවයි. සමහරු සිතන්නේ ඔවුන් මොනරුන් දඩයම් කළ බවයි. නමුත් නිශ්චිතවම කිසිවක් පැවසීම දුෂ්කර ය.

විශාඛදත්ත ඔහුගේ ප්‍රසිද්ධ නාට්‍යයක් වන ‘මුද්‍රරාක්ෂස’ හි චන්ද්‍රගුප්ත සඳහා ‘වෘෂල’ යන යෙදුම භාවිතා කර ඇති අතර, සමහරු එහි තේරුම ‘සූත්‍රයේ පුත්‍රයා’ ලෙස කියයි. නමුත් රාධකුමුද් මුඛර්ජි ඔහුගේ ‘චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය සහ ඔහුගේ කාලය’ නම් ග්‍රන්ථයේ සටහන් කරන්නේ ‘වෘෂල’ යනු ‘මහා රජ’ යන අර්ථය ඇති ගෞරව පදයක් බවයි. පුරාණ ග්‍රන්ථ කිහිපයකම, චානක්‍ය සඳහන් කරන්නේ චන්ද්‍රගුප්ත ‘වෘෂල’ ලෙස හැඳින්වූ බවයි. චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්යගේ උපත පිළිබඳව බොහෝ පරස්පරතා ඇත, නමුත් ඔහු ක්‍රි.පූ. 4 වන සියවසේදී වසර 21 ක් පමණ රාජ පාලනය කළ බවට සැකයක් නැත. ඔහු මුලින්ම පන්ජාබයේ ස්ථාපිත වී පසුව නැගෙනහිරට ගොස් මගධය තම පාලනයට නතු කර ගත්තේය. මෙම මුළු ගමනේදී චානක්‍ය විසින් චන්ද්‍රගුප්තට බොහෝ උපකාර ලබා දුන්නේය. චන්ද්‍රගුප්ත චානක්‍ය මත යැපුණු බව රහසක් නොවේ. චන්ද්‍රගුප්ත චානක්‍ය හමු වූ කතාව ද සිත්ගන්නාසුලුය.

මගධ රජු වන ධනනන්දගේ නරක හැසිරීමෙන් කෝපයට පත් චානක්‍ය ගම්බද ප්‍රදේශවල සැරිසැරූ බව බොහෝ පුරාණ ග්‍රන්ථවල සඳහන් වේ. “චානක්‍ය චන්ද්‍රගුප්තව ඔහු සමග තක්ෂිලාව වෙත රැගෙන ගිය අතර එය දැන් වර්තමාන පකිස්තානයේ පිහිටා ඇත. එහිදී චානක්‍ය ඔහුව ගුරුවරයකු යටතට පත් කළේය. එකල තක්ෂිලාව විශිෂ්ට ඉගෙනුම් මධ්‍යස්ථානයක් විය. එපමණක් නොව, චානක්‍ය බොහෝ විට තම රජ කුමරා පරීක්ෂා කරමින් අනාගත අභියෝග සඳහා සූදානම් කළේය.

මේ කාලයේදී, මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් ඉන්දියාව ආක්‍රමණය කිරීමට පටන් ගෙන තිබිණි. කූට උපායේ විශේෂඥයෙකු වූ චානක්‍ය, ඇලෙක්සැන්ඩර් හමුවීමට චන්ද්‍රගුප්ත යැවීය. “මගධයට පහර දීමේදී චන්ද්‍රගුප්ත ඇලෙක්සැන්ඩර්ගේ උදව් පැතූ බවට කිසිදු සාක්ෂියක් නොමැත. කෙසේ වෙතත්, මේ හමුව සාර්ථක නොවූ අතර, චන්ද්‍රගුප්ත විසින් ඇලෙක්සැන්ඩර් අකමැති දෙයක් පවසා තිබේ” යනුවෙන් ග්‍රීක ඉතිහාසඥ ප්ලූටාර්ක් ලිවීය. තවත් ග්‍රීක ඉතිහාසඥ ජස්ටින් පවසන්නේ චන්ද්‍රගුප්තගේ කතාව ඇලෙක්සැන්ඩර් කෝපයට පත් කළ අතර ඔහු චන්ද්‍රගුප්ත මරා දැමීමට නියෝග කළේය. චන්ද්‍රගුප්තගේ ජීවිතය බේරුණේ ඔහුගේ වේගවත් පාද නිසාය. ඇත්තෙන්ම එතැනින් පණ එපා කියමින් දුවගොස් වෙහෙසට පත්ව නිදා සිටියදී, විශාල සිංහයකු චන්ද්‍රගුප්ත අසලට පැමිණ තිබේ. සිංහයා ඔහුගේ ශරීරය හරහා ගලා ගිය දහඩිය දිවෙන් ලෙවකමින් ගියේය. ඉන්පසු, චන්ද්‍රගුප්ත මිනිසුන් එක්රැස් කර ඔහුගේ හමුදාව පිහිටුවීමට පටන් ගත්තේය. ඇත්තෙන්ම ජස්ටින්ගේ වාර්තාවෙන් පෙනී යන්නේ ඇලෙක්සැන්ඩර්ගේ මරණයෙන් පසු, චන්ද්‍රගුප්ත පන්ජාබ් සහ සින්ද් ප්‍රදේශවල ජනතාව නිදහස් කළ බවයි. චන්ද්‍රගුප්තගේ ඊළඟ ගමනාන්තය මගධයයි. එහිදී, චන්ද්‍රගුප්තගේ සාපේක්ෂව කුඩා හමුදාව ධනනන්දගේ විශාල හමුදාව සමග ගැටුණි. නමුත් ජයග්‍රහණය චන්ද්‍රගුප්ත සතු විය.

‘මිලින්ද ප්‍රශ්නය’ බෞද්ධ ග්‍රන්ථයේ මෙම සටන විස්තර කරයි. එයට අනුව, ”පදසාලගේ නායකත්වයෙන් යුත් නන්ද හමුදා චන්ද්‍රගුප්තට නිර්භීතව විරුද්ධ විය. මෙම සටනේදී, ධනානන්ද හැර නන්ද රාජවංශයේ සියලුම සහෝදරයන් මරා දමන ලදී. මෙම සටන පුරාම චානක්‍ය සෙවනැල්ලක් මෙන් චන්ද්‍රගුප්ත සමග සිටියේය. චානක්‍යගේ බලපෑම මෙම මුළු කතාවේම පැහැදිලිව දැකගත හැකිය. බොහෝ අවස්ථාවලදී, චන්ද්‍රගුප්ත නිහඬව සිටියේය, චානක්‍ය සමග ගියේය, අවසානයේ චානක්‍ය සැලැස්ම අනුගමනය කර මගධයේ රජු බවට පත්විය, යනුවෙන් දේවිකා රංගචාරි ලියයි, නාඳුනන පුද්ගලයකු සම්පූර්ණයෙන්ම විශ්වාස කර ඔහුගේ අනාගතය ඔහුට භාර දීම පහසු නොවන බව අප මතක තබා ගත යුතුය. නමුත් චන්ද්‍රගුප්ත මේ සියල්ල කරන විට ඉතා තරුණ විය.”

ධනනන්ද බලයෙන් ඉවත් කිරීමට චානක්‍යට අවශ්‍ය වූයේ කුමන සතුරුකමක් නිසාද යන්න ප්‍රශ්නයක් මතු වේ. එක් වාර්තාවක් නම්, චානක්‍ය, පාඨලීපුත්‍රයේ ධනනන්දගේ මාලිගාවේ වාඩි වී ආහාර ගනිමින් සිටියදී, ධනනන්දගේ පළමු බැල්ම මොහු වෙත යොමු වූ බවයි. “චානක්‍ය මහරජු දුටුවත් ආහාර ගැනීම දිගටම කරගෙන ගියේය. මේ අහංකාර රජුට මෙය කොතරම් අප්‍රසන්නද යත් ආහාර ගැනීම නවතා වහාම මාලිගාවෙන් පිටව යන ලෙස චානක්‍යට නියෝග කර තිබිණි. මේ කතාව දීපා අග්‍රවාල් ඇගේ “ චානක්‍ය: රාජ්‍ය ශිල්පයේ ප්‍රවීණයා” නම් පොතේ ලියයි. “චානක්‍ය ඔහුට ඇහුම්කන් නොදුන් නිසා රජුගේ කෝපය උච්චතම අවස්ථාවට පැමිණියේය. එවිට චානක්‍ය කෝපයෙන් නැඟිට නන්ද රාජවංශයේ මුල් විනාශ කරන තුරු තම කොණ්ඩය ගැට ගසන්නේ නැති බව පැවසීය. ඉන්පසු ඔහු තම භාරය ඉටු කිරීමට උදව් කරන පුද්ගලයකු සෙවීමට පටන් ගත්තේය. ධනනන්දගේ පරාජයෙන් පසු, ඔහුට සිහසුන අත්හැරීමට සිදු වූ අතර, චානක්‍ය නැවතත් ඔහුගේ හිසකෙස් වවන්නට පටන් ගත්තේය.

පිටුවහල් කරන ලද ධනනන්දගේ බාල දියණිය දුර්ධාරා විවාහ කර ගැනීමට චානක්‍ය චන්ද්‍රගුප්තට යෝජනා කළේය. දියණියක් තම පියා සිහසුනෙන් පහ කළ මිනිසා සමග විවාහ වීමට කැමැත්තෙන් සිටීම අමුතු දෙයක් ලෙස පෙනෙන්නට පුළුවන, නමුත් මෙහි දේශපාලන අභිප්‍රායන් තිබුණි. විවාහය හරහා ප්‍රතිවාදී රජවරුන් දෙදෙනකු සමගි කිරීමට උත්සාහ කිරීම මීට පෙර සිදු කර තිබුණි,” දේවිකා රංගචාරි ලියයි. ක්‍රි.පූ. 320 වන විට, චන්ද්‍රගුප්ත ඔහුගේ සියලු ඉන්දියානු සතුරන් පරාජය කර ගංගා නිම්නයේ පාලනය ස්ථාපිත කළේය. ඒ වන විට, මගධයේ අගනුවර වූ පාටලීපුත්‍රය ලෝකයේ විශාලතම නගරවලින් එකක් විය.

“පාටලීපුත්‍රයේ මුළු භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 33.8 ක් විය. ඊජිප්තුවේ ඇලෙක්සැන්ඩි්‍රයාව වර්ග කිලෝමීටර් 13.72 ක් පමණි. පාටලීපුත්‍රය ඇතන්ස්වලට වඩා 11 ගුණයක් විශාල විය. මුළු නගරයටම දොරටු 64 ක් සහ කුලුනු 570 ක් තිබුණි. ඒ වන විට පාටලීපුත්‍රයේ ජනගහනය මිලියන භාගයක් පමණ විය” ඩියේටර් ෂිලිංගලොෆ් ඔහුගේ ‘ඉන්දියාවේ බලකොටු නගර’ නම් පොතේ ලියයි. ඇලෙක්සැන්ඩර්ගේ අනුප්‍රාප්තික සෙලියුකස් තම අධිරාජ්‍යය නැවත ලබා ගැනීම සඳහා නැගෙනහිර ආක්‍රමණය කළ විට, ඔහු අසාර්ථක විය. ක්‍රි.පූ. 305 දී, ඔහු චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය සමග ගැටුණු විට ඔහුට විශාල පරාජයකට මුහුණ දීමට සිදු විය. “චන්ද්‍රගුප්ත තම ඇතුන් 9,000 න් 500 ක් සෙලියුකස්ට ලබාදී එම භූමිය ලබා ගත්තේය. සෙලියුකස් තම රාජධානියේ නැගෙනහිර කොටස චන්ද්‍රගුප්තට ලබා දුන්නේය. චන්ද්‍රගුප්ත තම පුතකු සෙලියුකස්ගේ දියණියට විවාහ කර දුන් විට දෙපාර්ශ්වය අතර සන්ධානය තවදුරටත් ශක්තිමත් විය, ඉතිහාසඥ විලියම් ඩෙලරිම්බල් ඔහුගේ ‘ද ගෝල්ඩන් රෝඩ්’ පොතේ ලියයි.

“චන්ද්‍රගුප්ත ග්‍රීක කාන්තාවක් සමග විවාහ වන්නට ඇත, මන්ද එය එකල සාම ගිවිසුම්වල සිරිතක් විය. චන්ද්‍රගුප්තගේ පරම්පරාවට ග්‍රීක රුධිරය තිබෙන්නට ඇති බව යෝජනා කළ නොහැකි දෙයක් නොවේ,” පැට්‍රික් ඔලිවෙල් ඔහුගේ “ඉන්දියාවේ සමාජය ක්‍රි.පූ 300 සිට ක්‍රි.පූ 400” යන පොතේ ලියයි. සෙලියුකස් තම නියෝජිත මෙගස්තීනස්ව චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්යගේ මාලිගාවට යැවීය. ඔහු ඒ කාලයේ ඉන්දියාව පිළිබඳ සවිස්තරාත්මක විස්තරයක් ඔහුගේ ‘ඉන්ඩිකා’ කෘතියේ ලබා දුන්නේය. අවාසනාවකට මෙන්, මෙගස්තීනස්ගේ විස්තරයේ මුල් පිටපත තවදුරටත් නොමැත, නමුත් බොහෝ ග්‍රීක සහ ලතින් කතුවරුන් එකල ඉන්දියාවේ තත්ත්වය විස්තර කිරීමට එය භාවිතා කර ඇත. මෙම විස්තරයෙන් පෙනී යන්නේ මෞර්ය අධිරාජ්‍යයේ පරිපාලනය ඉතා දියුණු බවත් ඔහුට රාජධානියේ ආර්ථික කටයුතු පිළිබඳ සම්පූර්ණ පාලනය තිබූ බවත්ය.

රජු පරිපාලනයේ ප්‍රධානියා විය. පරිපාලනයේ සෑම දෙපාර්තමේන්තුවක්ම අධීක්ෂණය කළ ‘අමාත්‍යවරුන්’ 18 දෙනකු ඔහුට සහාය විය

මෙගස්තීනීස් චන්ද්‍රගුප්තගේ අධිකරණ පද්ධතිය අගය කරමින් සටහන් කර තිබේ. රජු විවෘත අධිකරණයේදී ජනතාවට යුක්තිය පසිඳලූ බව පැහැදිලිය.

“චන්ද්‍රගුප්ත පාඨලීපුත්‍රයේ විශාල හා සුඛෝපභෝගී මාලිගාවක ජීවත් වූ අතර, එහි අලංකාරය සහ ශ්‍රේෂ්ඨත්වය ඇදහිය නොහැකි තරම් විය. නමුත් ඔහුගේ ජීවිතය එතරම් සුවපහසු නොවීය, මන්ද ඔහු සැමවිටම මරා දමනු ඇතැයි යන බියෙන් සිටියේය,” යනුවෙන් මෙගස්තීනීස් උපුටා දක්වමින් ඒ.එල්. බෂාම් ඔහුගේ ‘The Wonder That Was India’ පොතේ ලියයි. “ඔහුගේ ආරක්ෂාව සඳහා ශක්තිමත් උපක්‍රම සකස් කර තිබිණි. පාටලීපුත්‍රය හතර පැත්තෙන්ම ලී බිත්තිවලින් වට කර තිබුණි. ඊතල විදීම සඳහා විවිධ ස්ථානවල මෙම බිත්තිවල සිදුරු සාදන ලදී. සතුරන් නගරයට ඇතුළුවීම වැළැක්වීම සඳහා බිත්ති අසල අඩි 600 ක් පළල දිය අගලක් හාරා තිබිණි. පාටලීපුත්‍රය සාමාජිකයින් 30 දෙනෙකුගෙන් යුත් පරිපාලන සභාවක් විසින් පාලනය කරන ලදී.

චන්ද්‍රගුප්තට නිතිපතා වැටුප් ගෙවන ආයුධ සහිත විශාල හමුදාවක් තිබුණි. මෙගස්තීනීස්ට අනුව, චන්ද්‍රගුප්තගේ හමුදාව හය ලක්ෂයක පාබල හමුදාවකින්, තිස් දහසක් අශ්වාරෝහක හමුදාවකින් සහ නව දහසක් අලි ඇතුන්ගෙන් සමන්විත විය. බගන් අලියාට අමතරව සෑම අලියෙකුම සොල්දාදුවන් හතර දෙනෙකු විසින් මෙහෙයවන ලදී. නමුත් චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය වැඩි කාලයක් මාලිගාවේ ගත කළේය. චන්ද්‍රගුප්තගේ ආරක්ෂාව භාරව සිටියේ සන්නද්ධ කාන්තා ආරක්ෂක භටයින් විසිනි. ඔහු ජනතාව අතරට යන විට ඔහු දම් පාට සහ රන්වන් පැහැයෙන් එම්බ්‍රයිඩර් කරන ලද ඇඳුම් ඇඳ සිටියේය. ඔහු කෙටි දුරක් අශ්වයකු පිට නැඟී ගිය නමුත් දිගු දුරක් ඔහු අලියකු පිට නැඟී ගියේය යනුවෙන් ජේ.ඩබ්ලිව්. මැක්‍රෙන්ඩෙල් ඔහුගේ ‘Ancient India as Described by Megasthenes and Arrian’ නම් පොතේ ලියයි,

“ඔහු දිවා කාලයේ නිදාගත්තේ නැත. රාත්‍රියේදී ඔහුව මරා දැමීමට සැලසුම් කිරීම ව්‍යර්ථ කිරීම සඳහා ඔහු සෑම රාත්‍රියකම තම ඇඳ වෙනස් කළේය. සම්බාහනය කරන අතරතුර පවා ඔහු ජනතාවගේ ඉල්ලීම්වලට සවන් දුන්නේය. අලි ඇතුන්, ගවයන් සහ රයිනෝසිරස් සටන් කරන ආකාරය නැරඹීමට ඔහු ප්‍රිය කළේය. ගොන් සටනක් නැරඹීමට ඔහුට කිසිදා අවස්ථාවක් අහිමි නොවීය.”

ඔහුගේ ජීවිතයේ අවසාන අවධියේදී, චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය සාමය සොයා ජෛන ආගමට හැරුණු අතර, සිංහාසනය අත්හැර තම පුත් බින්දුසාර මගධයේ රජු බවට පත් කළේය. චන්ද්‍රගුප්ත මෞර්ය ජෛන සාන්තුවරයකු වූ භද්‍රබාහු සමග දකුණට ගියේය. එහිදී ඔහු කර්ණාටකයේ සරවන බෙලගෝලයේදී ජෛන ආගමේ ආකාරයෙන් කුසගින්නේ මිය ගියේය. ඔහුගේ මරණය ක්‍රි.පූ. 293 දී සිදු විය. එවිට ඔහුට වයස අවුරුදු 50 ඉක්මවිය,” රොමිලා තාපර් ඇගේ ‘මුල් ඉන්දියාව’ නම් පොතේ ලියයි. ඔහු එක් අර්ථයකින් මුළු ඉන්දියානු උප මහද්වීපයේම අධිරාජ්‍යයා විය. ඔහුගේ අධිරාජ්‍යය ඉරානයේ මායිම්වල සිට ගංගා නිම්න දක්වා විහිදී ගියේය. එයට වර්තමාන හිමාචල් ප්‍රදේශ් සහ කාශ්මීරය ඇතුළත් විය. කාලිංග (ඔඩිෂා), ආන්ද්‍ර ප්‍රදේශ් සහ තමිල්නාඩුව ඔහුගේ අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් නොවූ නමුත් වර්තමාන ඇෆ්ගනිස්ථානය සහ බලුකිස්තානය ඔහුගේ අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් ලෙස සැලකේ. ඔහු ජයග්‍රාහකයකු සහ අධිරාජ්‍ය ගොඩනඟන්නකු පමණක් නොව, ඒ හා සමානව දක්ෂ කළමනාකරුවකු සහ පරිපාලකයකු ද වූ බව කියනු ලැබේ.

(බීබීසී දෙමළ සේවයේ පළවූ ලිපියක් ඇසුරිණි.)

● චතුර පමුණුව